Mijn zoon zit in groep 8 en kiest binnenkort voor een middelbare school. Zo bevond ik mij op vrijdagmiddag op een open dag in een gymzaal waar het schoolorkest optrad. De vrolijke melodie van ‘Sir Duke’ van Stevie Wonder galmde ons tegemoet. Vooraan stonden drie meiden om de beurt een couplet te zingen in een T-shirt met het logo van de middelbare school. Het bracht mij in een flits terug naar het jaar 2000 toen ik 15 was, en ik realiseerde me dat de schoolband toen óók ‘Sir Duke’ ten gehore bracht.
Sinds 2000 is de wereld veranderd. De leerlingen waren 25 jaar geleden anders dan nu, de muziekcultuur is veranderd, zelfs de dirigent is vervangen door een 40 jaar jongere versie. Maar Sir Duke blijft klinken binnen deze schoolmuren.
Het zweet op de juiste rug
Ik vertel deze anekdote aan dr. Melissa Bremmer, lector aan de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten in Amsterdam, want ik ben benieuwd wat haar kijk hierop is, met haar expertise op het gebied van vernieuwing in de kunsteducatie. Ik interview haar over het zojuist verschenen boek ‘Wicked Kunsteducatie’ (zie recensie in deze editie) waarvan zij mede-auteur is, naast lector Emiel Heijnen en oud-lector Folkert Haanstra. Het boek bevat een stappenplan waarmee je een betekenisvol kunstcurriculum kunt ontwerpen dat aansluit bij de leerling en bij de kunsten, met aandacht voor vraagstukken die op dit moment spelen in de maatschappij.
Kunstdocenten zoals de muziekdocent die voor het schoolorkest staat, zijn precies de doelgroep voor het boek, reageert Melissa Bremmer op mijn verhaal. Ze is niet verbaasd over het gekozen repertoire voor het schoolorkest, maar heeft wel tips om het onderwijs betekenisvoller te maken: “Ga eens in gesprek met je leerlingen, waar luisteren zij zelf eigenlijk naar? Het is onze taak als kunstdocenten om te verbreden en te verdiepen, ik zeg niet dat we alleen maar moeten doen wat de leerlingen zelf willen, maar van daaruit kun je ze wel bereiken en nieuwe dingen aanreiken.”
“Ik wil luiken openen, er gebeuren zoveel spannende dingen in de hedendaagse muziek en kunsten, daar kun je gebruik van maken. Als educatief veld zouden we moeten werken aan hoe we leerlingen helpen om een voor henzelf bevredigend maakproces te doorlopen waarbij ze een eindresultaat produceren waarmee zij hun ideeën uitdrukken.”
We zitten in Kanteen25, vlakbij het AHK LearningLab, het hoofdkwartier van het lectoraat Kunsteducatie. Dat is de plek waar ik twee jaar studeerde en de lessen volgde die in het boek Wicked Kunsteducatie staan. Dit roze kookboek voor kunstprofessionals vormt het curriculum van het vak Kunsteducatief Ontwerpen van de master Kunsteducatie. Melissa Bremmer geeft samen met Emiel Heijnen de lessen die mij en mijn medestudenten hebben geleerd hoe ik
de stap kan maken van ‘een leuk lesje’ naar een goed doordacht curriculum. Wat de lessen van Melissa voor mij zo uniek maakten, was haar grote kennis van muziekonderwijs en onderwijs in het algemeen, met rake inzichten. Het
zweet moet op de juiste rug staan, namelijk op de rug van de lerende. Deze mantra spreek ik elke ochtend even uit als ik voor de spiegel sta.
We hebben het over de uitdagingen van het muziekonderwijs en de sleutelmomenten in haar leven die ertoe leidden dat ze nu doet wat ze doet. Een brede culturele ontwikkeling was belangrijk bij Melissa thuis: “Ik ging op mijn vierde op dansles en op mijn achtste op viool”. Haar moeder is in Engeland opgeleid als basisschoolleerkracht en in haar lessen vormde kunst het hart van het onderwijs. Zo kwam Melissa zelf op een basisschool terecht waar het niet anders was. Haar juf van toen spreekt ze nu nog steeds. Zij heeft Melissa Bremmer en veel van haar oud-klasgenoten geïnspireerd tot een carrière in de kunsten. Melissa studeerde uiteindelijk af als muziekdocent en onderwijskundige. Ze promoveerde op het gebied van belichaamd leren in muziek. Folkert Haanstra, de grondlegger van authentieke kunsteducatie, stimuleerde haar om te promoveren. “Ik had er nog nooit over nagedacht, maar het waren vier fantastische jaren. Je bent bezig met een detectivespel. Je weet niet precies hoe iets zit, start met lezen en dan vallen allerlei puzzelstukjes in elkaar. Maar je merkt ook dat, hoe dieper je in een onderwerp duikt, hoe complexer het wordt.” De kern van Melissa’s werk draait om de puzzel hoe je betekenisvol kunstonderwijs kunt creëren dat voor iedereen toegankelijk is.
Daarmee begon zij al ruim voor haar promotie, in haar eerste jaren als muziekdocent, toen ze betrokken was bij het opzetten van de Klankspeeltuin, dat nu het SoundLab is van het Muziekgebouw aan ’t IJ. Daar kunnen jong en oud zonder muzikale kennis muziekstukken maken vanuit experiment en verwondering.
Daarnaast speelde interdisciplinair werken een grote rol in haar werk. Ze herinnert zich voorstellingen die ze organiseerde waarbij jongeren mochten tekenen terwijl er een orkest speelde en VJ’s op de achtergrond beelden van de videogame Laura Croft projecteerden. Dat was toen heel vernieuwend. Ze werkte graag samen met professionele muzikanten en liet kinderen in wayangvoorstellingen (Indonesisch schaduwspel) spelen. Ze deed er in haar werk als muziekdocent alles aan om de leerlingen kennis te laten maken met de de kunsten buiten de school. Eigen inbreng van de leerlingen was voor haar altijd vanzelfsprekend “Kinderen bedachten zelf het verhaal, waar een theatermaker dan tekst voor muziektheater van maakte”.
Kinderen moeten muziek kunnen maken zonder technische drempels
Hoewel Melissa Bremmer geen muziekles meer geeft, maar zich vooral bezighoudt met onderzoek en workshops voor kunsteducatoren, draagt ze het muziekonderwijs nog altijd een warm hart toe. “Het is een prachtig vak, maar ik vind het ook een ontzettend moeilijk vak.” Tijdens ons gesprek merk ik hoeveel respect ze heeft voor de muziekdocenten in het basisonderwijs, die er met beperkte middelen en tijd het beste van maken. “Drie kwartier muziekles per week, of erger, per twee weken, is natuurlijk heel erg weinig. Daarbij heb je 30 leerlingen in één klas, en meestal maar een beperkt instrumentarium. Het is vechten tegen de klippen op, tegen de tijd dat je de creatieve opdracht hebt uitgelegd, de groepjes hebt verdeeld en je drie inspiratiebronnen hebt laten zien is het: tot over twee weken. Dan begrijp je ook de verleiding van de boomwhackers en de grafische meespeelpartituren die je via YouTube aanzet.”
Muzikanten gebruiken (bijna) nooit boomwhackers; de hele setting van zo’n les heeft weinig te maken met de muziekpraktijken buiten de school, of die nu van amateurs of van professionals zijn.
In de ideale wereld van Melissa zijn er in elke school studio’s waarin leerlingen kunnen werken. Met instrumenten, waar muzikanten ook buiten de school mee werken. Door op deze manier te werken, leren kinderen muzikale
vaardigheden die ze kunnen toepassen in eigen muziekstukken en die ze vervolgens kunnen presenteren, net als ... muzikanten buiten de school.
Op de vraag of we alle boomwhackers dan maar uit de scholen moeten verbannen, antwoordt Melissa mild: “Het idee achter de boomwhacker is eigenlijk heel mooi: je wilt dat kinderen direct muziek kunnen maken, zonder technische drempels. Ze kunnen er bijvoorbeeld een baslijn mee neerzetten die het geheel zou moeten versterken. Maar eerlijk gezegd vind ik dat geluid allesbehalve aantrekkelijk. Zijn er geen betere alternatieven? Een bas-xylofoon zou misschien mooier klinken ... Ik begrijp het principe: je wilt muziek toegankelijk maken, iedereen laten meedoen, en techniek mag geen obstakel zijn. Maar dat geldt bijvoorbeeld ook voor gamelan. Natuurlijk is een gamelanorkest aanschaffen niet realistisch, maar misschien kun je wel vijf djembés kopen die wél mooi klinken. Of je zet muziektechnologie in om meteen een goed geluid te krijgen.”
Terwijl ze praat, hoor ik haar de puzzelstukjes leggen: Hoe kun je ondanks beperkte middelen en tijd de leerlingen een zo levensecht mogelijke muzikale ervaring bieden? Bij deze vraag komen herinneringen boven. Op haar 17de deed Melissa auditie voor een orkest. “Het onweerde en ze speelden de 5e van Beethoven. Het was te gek. Ik dacht, deze mensen voelen mij aan, dit wil ik ook.” Dat magische van op een podium staan, samen iets maken en daardoor boven jezelf uitstijgen, dat is wat ze leerlingen ook gunt. Wat kan een muziekdocent in het basisonderwijs doen om leerlingen iets dichter bij zo’n ervaring te brengen? Je hoeft niet meteen in het Concertgebouw te staan om betekenisvol muziekonderwijs te geven. “Teken eens een podium af in de klas, verzet de banken en treed op voor elkaar”. Probeer te denken als een muzikant. “Het signaal moet zijn: begin klein, met iets dat haalbaar is. Doe na 10 lessen een kleine performance. Laat kinderen zich leuk aankleden. Trek je coolste shit aan en we gaan samen jammen.”
Haal de wereld de klas in
Een ander belangrijk punt is de maatschappelijke thema’s in kunst, die wat Melissa betreft te weinig aandacht krijgen in het basisonderwijs. “Kunstenaars krijgen inspiratie door grote gebeurtenissen, waarom zouden kinderen dat niet kunnen? Haal de wereld de klas in, laat ze zelf muziek maken over dingen die hen bezighouden. Zorg voor onderwijs dat aansluit bij het kind en maatschappelijke thema’s.” Enthousiast vertelt ze over de CNN-opera, waarin nieuwsitems in een opera worden verteld. Dit zou je ook in de klas kunnen doen.
Melissa pleit ervoor om dan ook een echte opera te laten zien en de kinderen iets bij te brengen over verhaallijnen, scènes en dramatiek. Daarna kunnen ze aan de slag. “Groep 5 kan dat, op hun eigen niveau, ze zijn iets aan het máken.” Dat dat niet in een keer goed gaat, is helemaal niet erg, aldus Melissa. “Kunst maken is niet alleen maar leuk en gezellig, het is soms ook vreselijk frustrerend. Als docent moet je wennen aan de nieuwe rol, die van coach. Leerlingen over de drempel helpen. In muziek zit vaak ingebakken dat je eerst de techniek onder de knie moet hebben voordat je creatief of expressief mag zijn. Wij [auteurs van Wicked Kunsteducatie] willen die balans juist anders aanpakken. Je kunt dat stap voor stap opbouwen, van gestructureerde opdrachten naar meer vrijheid.”
“Creativiteit is iets waar je in kunt groeien. Het helpt om eerst in tweetallen te rommelen, zonder meteen een grote presentatie te hoeven geven. Zo wennen leerlingen op een ontspannen manier aan het zelf bedenken van iets nieuws.”
“In het muziekonderwijs kan dit best een uitdaging zijn, omdat niet alle muziekdocenten het zelf gewend zijn om zo te werken. De boekenserie Tijd voor Maken* kan daarbij helpen, er wordt gewerkt aan een speciale editie voor het klassikaal onderwijs.”
Vergeet de wereld niet, is de oproep van Melissa, maar ook: Vergeet het kind zelf niet. Muziek is bij uitstek een vak om jezelf en je ideeën te uiten en dat doe je niet alleen door kinderliedjes te reproduceren. Ze is daarom ook enthousiast over Vocal Painting, waarbij kinderen een gelijkwaardige rol hebben tijdens het zingen en het dirigentschap rouleert. Kinderen leren hier bewust muzikale keuzes te maken.
Beoordelen hoort er ook bij
Tijdens de boekpresentatie van Wicked Kunsteducatie noemde de bestuurder van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten het lectoraat Kunsteducatie ‘het geheime wapen van de AHK’. Het eerste boek “Wicked Arts Assignments” was een bestseller over de hele wereld. Kunst kan niet zonder onderwijs, en het onderwijs niet zonder kunst. Het tweede boek gaat diep in op alle facetten die curriculumontwerp behelst, en daar hoort ook het niet altijd even populaire onderwerp ‘beoordelen’ bij.
Dat het kunstonderwijs zo’n kleine rol heeft in het basisonderwijs komt volgens Melissa mede doordat het niet beoordeeld wordt door de inspectie: “Het systeem moet meewerken, als de inspectie het al niet belangrijk vindt, geeft die een gek signaal aan scholen. Kinderen kunnen onbewust de boodschap meekrijgen dat kunst en muziek er op school niet echt toe doen. Maatschappelijk ligt de nadruk op schoolprestaties, niet op kunstzinnige ontwikkeling.”
“In Engeland zie je dat terug: steeds minder kinderen kiezen daar voor A-levels in kunstvakken. Scholen als de Vrije School zijn daarin anders, omdat hart, hoofd en handen alle drie even belangrijk zijn. Het is daar vanzelfsprekend om dagelijks met muziek bezig te zijn. Kunstonderwijs wordt zo even normaal als alle andere vakken op school. Dat besef zou breder in het onderwijs mogen doorklinken.”
Gelukkig komt daar verandering in, vertelt Melissa. “De inspectie gaat vanaf 2025/2026 peilen hoe het ervoor staat met kunst en cultuur op school.” Leerlingen willen trots zijn op wat ze maken en dan is het niet gek om elkaar te beoordelen. Beoordelen hoort onlosmakelijk bij sommige muziekpraktijken, denk aan recensies in de krant. Beoordelen betekent trouwens niet dat je kinderen een 10 geeft omdat ze een toonladder foutloos kunnen zingen. Het boek geeft suggesties hoe je op een verantwoorde en inclusieve manier kunt beoordelen in de klas, bijvoorbeeld door visuele rubrics aan te bieden voor peer-beoordeling waarbij kinderen plaatjes kunnen omcirkelen om aan te geven hoe ze
hebben samengewerkt of hebben doorgezet. “Feedback geven vind ik belangrijk, omdat je daarmee de ontwikkeling van de leerlingen kunt stimuleren en kunt zien of je je eigen lesdoelen bereikt.”
Zoals altijd wanneer ik Melissa heb gesproken, ben ik geïnspireerd. Dat is precies wat ze wil bereiken: “Ik wil dat mensen zin krijgen om iets te gaan dóen, dat we betekenisvol onderwijs maken dat voor de leerling interessant is en voor de docent spannend om te geven, omdat geen enkel eindresultaat hetzelfde is”.
Ik hoop dat, wanneer de kinderen van mijn zoon naar de middelbare school gaan, zij niet opnieuw naar ‘Sir Duke’ hoeven te luisteren, maar verrast worden door een nieuwe generatie jonge muzikanten die ook eigen composities laten horen waar ze trots op zijn, en die iets voor hen betekenen. Misschien moet ik de paarse handleiding voor Wicked Kunsteducatie laten slingeren in het muzieklokaal ...
De komende Pyramides zal er elke editie een wicked muziekles verschijnen, waar je als muziekdocent in de klas mee aan de slag kunt.