Mensenrechten maken een belangrijk onderdeel uit van de wettelijke burgerschapsopdracht aan scholen. Jij kunt als muziekdocent ook bijdragen aan deze schoolbrede burgerschapsopdracht.
In dit artikel willen we je inspireren muziek en mensenrechten met elkaar te verbinden en je kennis over mensenrechten te verdiepen zodat je kunt bijdragen aan de wettelijke opdracht tot ‘bevordering van actief burgerschap en sociale cohesie’.
Wat zijn mensenrechten?
Mensenrechten zijn rechten die je hebt, puur omdat je mens bent. Ze gelden altijd, overal en voor iedereen. Niemand kan ze van je afpakken. Omdat kinderen voor hun overleven, ontplooiing en het opkomen voor hun rechten afhankelijk zijn van hun ouders en verzorgers, zijn de mensenrechten van kinderen in een speciaal VN-Kinder-rechtenverdrag uitgewerkt.
Mensenrechten vloeien voort uit de principes van menselijke waardigheid en gelijke rechten waarmee ieder mens is geboren. Discriminatie is dan ook verboden. Mensenrechten beschermen wat je nodig hebt voor een vrij, veilig en waardig leven. Ze zijn allemaal even belangrijk en vormen een samenhangend geheel.
Onze mensenrechten staan in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) en ook in internationale verdragen, in wetgeving van de Europese Unie en in grondwetten van staten. Ze worden daarom ook wel grondrechten of fundamentele rechten genoemd. Ze zijn daarmee niet vrijblijvend, maar juridisch bindend: elke overheid is verplicht deze rechten altijd te garanderen.
Dit betekent dat de overheid jouw mensenrechten moet respecteren, beschermen en verwezenlijken. Respectievelijk door zich niet zomaar in je leven in te mengen (gevangennemen, bezit afpakken), door voor wet- en regelgeving en veiligheid te zorgen (anderen kunnen jouw mensenrechten niet schenden) en door jouw mensenrechten actief te ondersteunen wanneer je ze niet zelf kunt realiseren (bijvoorbeeld door voor voldoende leraren en scholen te zorgen).
Welke mensenrechten zijn er zoal?
Bekende voorbeelden van mensenen kinderrechten, zijn: vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst en geweten, recht op privacy, recht op onderwijs, recht op gezondheid, recht op een eerlijk proces. Maar ook het recht op een nationaliteit of het recht aan deelneming aan cultureel leven. Er zijn meer dan negentig mensenrechten vastgelegd in verschillende verdragen zoals in het hierboven genoemde kinderrechtenverdrag.
Uiteraard verwacht niemand dat je alle mensenrechten kent. Toch is het belangrijk een idee te hebben van hun betekenis om ze in je onderwijspraktijk te kunnen integreren. Op de website rechtvaardig.nl van het College voor de Rechten van de Mens vind je meer informatie speciaal bedoeld voor het onderwijs, inclusief een overzicht van verschillende mensen- en kinderrechten.
Wat betekent dit nu voor mij als muziekleerkracht?
Het vak muziek, gegeven op de manier waar wij als Gehrels Muziekeducatie voor staan, lijkt als vanzelf het bewustzijn van de mensenrechten te bevorderen. Immers, een muziekles kan pas succesvol zijn als alle kinderen zich veilig, gezien en gehoord voelen, en geen drempel hebben om actief aan de les mee te doen. De leerlingen ervaren dat hun leerkracht hen respecteert, dat ze zichzelf mogen zijn, dat de leerkracht hun thuistaal en cultuur waardeert, en ze laat meedenken en -beslissen. De leerkracht ziet er actief op toe dat leerlingen zich onderling ook zo gedragen.
Dit pedagogische uitgangspunt is inderdaad een noodzakelijke, maar niet voldoende voorwaarde om een bijdrage te leveren aan de bewustwording van de universele rechten van de mens. Pas als je mensenrechten af en toe expliciet benoemt, draag je bij aan de bewustwording ervan. Je kunt als muziekdocent bijvoorbeeld in een les aangeven: dit valt onder ‘vrijheid van meningsuiting’, of ‘iedereen heeft recht op gelijke behandeling’, of ‘iedereen heeft recht op het beleven van de eigen cultuur’.
Het vak muziek biedt daarnaast een extra kans om bij te dragen aan de bewustwording doordat het als kunsten cultuuruiting de verbinding kan leggen met erfgoed, cultuur en het historisch perspectief van muziek. Zo kan de muziekles bijdragen aan begrip voor eigen en andere culturen en perspectieven. Tot slot kun je het maken en meemaken van muziek verbinden met actuele, maatschappelijke of politieke thema’s.
Het College voor de Rechten van de Mens Op het kennisplatform RechtVaardig.nl van het College voor de Rechten van de Mens vind je als leerkracht, schoolleider en schoolbestuurder informatie en inspiratie hoe je mensenrechten in je les en in je school kunt integreren. Ook kun je lid worden van de LinkedIn-groep: Mensenrechten op School – RechtVaardig! waar het College regelmatig tips en informatie deelt.
Inspiratie voor je muziekles en vakintegratie
Muziek over en voor mensenrechten
Een manier om in de muziekles aandacht aan mensenrechten te besteden, is met muziek te werken die gaat over mensenrechten. Voor jongere kinderen ga je op zoek naar liedjes over goed samenleven of het vieren van verschillen en overeenkomsten. Een mooi voorbeeld daarvan staat in de les voor de onderbouw in deze editie van De Pyramide. Voor midden- en bovenbouwleerlingen kun je met protestliederen aan de slag, zoals gebeurt in de bovenbouwles van Johan Sterken cs in deze editie. Deze bovenbouwles is een voorbeeld van een vakintegratie-les waarbij een muziekles wordt geïntegreerd met een burgerschapsles. De onderwijsvorm is hier maximaal participatief omdat de leerlingen – al dan niet in groepsverband – zelf nadenken over een maatschappelijk vraagstuk dat hen ter harte gaat en daar een eigen protestlied over maken en uitvoeren.
Wil je met dit onderwerp zelf aan de slag, dan geven we je wat inspiratie. Op internet staan veel voorbeelden en afspeellijsten van protestliederen:
- nijmegen.amnesty.nl/mensenrechten/mensenrechten-en-muziek
- protestliedjes.nl/
- amnesty.nl/wordt-vervolgd/protestsongs-dossier
- nl.wikipedia.org/wiki/Top_100_ van_de_Protestsongs
Een les of lessenreeks over protestliederen kun je in samenwerking met de leerkracht inbedden in de schoolthema’s rondom aandacht voor mensenrechten en democratische waarden. De leerkracht bereidt de klas voor door met de leerlingen te bespreken wat bijvoorbeeld het recht op vrijheid van meningsuiting inhoudt, waarom dit recht zo belangrijk is in het kader van een menswaardig bestaan en democratische rechtsstaat. Ze onderzoeken welke manieren zij tot hun beschikking hebben om hun mening te uiten: demonstreren, ingezonden brieven naar de krant of pamfletten schrijven, socialmediaberichten posten, je mening laten horen op bijeenkomsten, spotprenten maken, graffiti spuiten, of andere kunst- en cultuur uitingen, zoals… muziek! Vervolgens kun jij met je muziekles hierop aansluiten. Hoe kun je woede laten horen? Moet het hard of juist ingehouden zacht, snel of langzaam, wanneer klinkt iets dreigend, of aanstekelijk, et cetera.
Laat leerlingen zelf op zoek gaan naar protestliederen, bijvoorbeeld door mensen in hun omgeving te interviewen.
- Werd muziek vroeger al gebruikt om een boodschap over te brengen? [ja, al door troubadours in de middeleeuwen, zij stelden in hun liederen soms sociale wantoestanden aan de kaak; het Wilhelmus is vlak voor de Tachtigjarige Oorlog ontstaan als protestlied].
- Is dat alleen zo in Nederland, of ook in andere landen en regio’s van de wereld? [Ook in het buitenland. Zo heeft de 17-jarige Nila Ibrahimi uit Afghanistan in 2024 de Kindervredesprijs gekregen voor een lied waarmee ze protesteerde tegen het verbod dat de Taliban had uitgevaardigd voor schoolmeisjes om te zingen].
- Zijn bepaalde liedjes in het verleden of in sommige landen verboden? [Ja, tijdens de dictatuur van de Rode Khmer (1975 tot 1979) was alle muziek in Cambodja verboden – met uitzondering van partijpropaganda. Het lied ‘Another Brick in the Wall’ van Pink Floyd werd verboden door de apartheidsregering in Zuid-Afrika, omdat ze vonden dat het jongeren aanzette tot opstand tegen machthebbers. Het werd daarna juist nog meer door demonstranten omarmd als geuzenlied. In het interview met Achmad Naffory op pag.10 kun je lezen dat het zelfs hier in Nederland op bepaalde scholen niet mag worden gezongen met de klas.]
- Waarom is dat zo?
Stel leerlingen bij het zelf maken van een protestlied vragen als:
- mag je alles zeggen of zingen?
- Wat mag wel en wat mag niet?
- Mag je mensen beledigen?
- Welke mensen wel en welke mensen niet?
- Als je jouw buurman beledigt, is dat dan hetzelfde als wanneer je iets naars zegt over een politicus of ander bekend persoon?
- Stel dat iemand iets naars over jou, jouw familie of vrienden zegt? Over jouw voetbalclub, jouw favoriete band of influencer, of jouw religie?
- Waarin zit het verschil?
- Mag je bepaalde woorden wel of niet gebruiken?
- Wie beslist dit?
Laat leerlingen hierop reflecteren en leg uit dat er grenzen aan de vrijheid van meningsuiting zitten: je mag niet discrimineren en geen haat zaaien bijvoorbeeld. Maar laat leerlingen ook weten dat de vrijheid van meningsuiting zo belangrijk is dat uiteindelijk alleen een rechter kan oordelen of jij dit recht hebt misbruikt en de wet hebt overtreden.
Muziek als mensenrecht
Dan is er nog muziek als mensenrecht, als onderdeel van het recht op deelname aan cultureel leven. Door dit recht kun je vrij deelnemen aan het culturele leven van de gemeenschap( pen) waar je deel van uitmaakt, genieten van kunst en deel hebben aan wetenschappelijke vooruitgang (art. 27 UVRM).
Dit is een belangrijk onderdeel van het maatschappelijk leven, voor iedereen. Als je deel kunt nemen aan cultuur, je eigen taal kunt spreken en kunt genieten van kunst, versterkt dit jouw gevoel ergens bij te horen. Dit recht beschermt ook de cultuur en taal van minderheden binnen landen. Niet iedereen hoeft hetzelfde te zijn. Door de kerndoelen van kunst & cultuur en burgerschap met elkaar te combineren bevorder je niet alleen de verwezenlijking van dit recht, maar werk je ook aan besef van de waarde van dit recht en aan meer begrip en waardering voor kunst en de cultuur van een ander.
Hoe zou je dit kunnen doen? De meest participatieve manier is wederom door te beginnen met de belevingswereld van jouw leerlingen. Maar, hoe voorkom je dat je bijvoorbeeld bij de vraag ‘wellke muziek vind jij mooi?’ verzandt in eindeloze discussies? Welke werkvormen gebruik je om ervoor te zorgen dat dit een democratische les is en je niet wegglipt in bevestigen van stereotypen?
art. 1 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens “Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen.”
Een goede werkvorm wordt aangereikt door Maite Roest van de redactie, zij vertelt dat zij een les heeft gegeven waarbij zij kinderen naar muziek liet luisteren van K-pop tot klassiek tot metal et cetera. In stilte liet zij de leerlingen de muziekstukken op een werkblad waarderen. Daarna moesten ze in de klas in groepjes verzamelen op basis van hun favoriete, en later juist minst favoriete muziek.
Tijdens die les kwamen kinderen erachter dat ze muzieksmaak deelden met mensen uit de klas waar ze niet mee omgingen, of soms juist wel. Dat was heel krachtig. Want het ging niet om de vooraf bedachte theorieën, er werd niet louter geluisterd naar de kinderen met de meeste woorden tot hun beschikking: iedereen deed mee.
Door naar elkaars voorkeuren te luisteren en dit te koppelen aan de theorie achter de verschillende genres, draag je bij aan de uitbreiding van het palet van muziekrichtingen waaraan leerlingen zijn blootgesteld. En smeed je mogelijk nieuwe verbindingen tussen leerlingen op basis van muziek.
Tot slot kun je vragen: stel dat jou verboden wordt naar ‘jouw’ muziek te luisteren? Wat zou dat betekenen voor jou? Voor jouw vrienden en familie? Voor jouw identiteit? En als je dit gesprek wilt uitbreiden, kun je van daaruit werken naar voorbeelden van situaties en landen waar dit het geval is. Meestal (altijd?) in dictatoriale of autoritaire regimes (geen democratische rechtsstaten) waar ook andere rechten onder druk staan. Houd daarbij aandacht voor mogelijke trauma’s waar jouw leerlingen mee worstelen.
Aandacht voor gelijkwaardigheid, diversiteit en inclusie - en muziek
Een van de kerndoelen van burgerschap is het bevorderen van een democratische schoolcultuur. Daaronder valt het werken aan een veilige schoolomgeving met aandacht voor diversiteit en inclusie, en zonder discriminatie. Je kunt ook liedjes, teksten en verhalen rondom muziek verzamelen met het oog op doelen van gelijkwaardigheid, diversiteit en inclusie.
Laat bijvoorbeeld je leerlingen eerst op onderzoek uitgaan naar de vormen en betekenis van muziek voor hen, in hun gezin, in hun thuiscultu(u)r(en). Je laat ze een sprekend voorbeeld van een muziekstuk kiezen (als huiswerk opzoeken, bijvoorbeeld door een gesprek met ouders of grootouders) en aan elkaar uitleggen waar de muziek vandaan komt, wat de tekst betekent. Laat leerlingen daarover bijvoorbeeld in tweetallen of kleine groepjes in gesprek gaan, aan de hand van een vragenlijst: naar welke muziek wordt thuis het meest geluisterd, wat weet je van deze muziek, waar gaan de liedjes over, vind je die muziek zelf ook mooi, wat voel je als je die muziek hoort). Zijn de onderwerpen in alle groepjes of tweetallen verschillend of soms hetzelfde? Welke instrumenten hoor je in de muziek? Speelt de muziek de grootste rol of de zangtekst? Welke gelijkenissen en verschillen ontdekken als ze de verschillende stukken met elkaar vergelijken?
En hoe mooi zou het zijn als leerlingen instrumenten die zij van thuis kennen mee mogen nemen naar de muziekles? Misschien zelfs met de (groot)ouder, broer of zus die ze weet te bespelen? Haal de kennis en passie over muziek van thuis de klas in. Als je in jouw muziekles werkt aan muziek maken, maak die dan ook eens met instrumenten die mogelijk bij jou als leerkracht niet voor de hand liggen, maar wel gewoon zijn voor jouw leerlingen. Normaliseer het onbekende.
Het College voor de Rechten van de Mens is voor zijn kennisplatform RechtVaardig altijd op zoek naar meer ideeën over hoe je mensenrechten in vakken kunt integreren. Heb jij leuke ideeën? Mail ze naar educatie@mensenrechten.nl. Dan kunnen ze ook andere muziekdocenten inspireren.