Tilburgse basisscholen met leerlingen met een taalachterstand zagen hoe enthousiast hun pupillen reageerden op muzieklessen. De schoolleiding vroeg zich af: “wat kunnen we doen om ervoor te zorgen dat de leerlingen met dezelfde gretigheid iets nieuws willen leren over taal?”

Met deze vraag klopten de scholen aan bij Factorium, het educatiecentrum voor podiumkunsten in de regio. Naar aanleiding van die vraag ontwikkelde Factorium muzieklessen waarin ook kerndoelen van de taal werden nagestreefd.

Dat kostte veel inspanning. Vakdocenten hebben tenslotte vooral kennis van hun vak en niet per se van taaleducatie. Het leverde maar mondjesmaat resultaten. Bovendien was het rendement om nog een andere reden onbevredigend: de muziek werd een middel om een ander doel te bereiken. Op zich heeft Factorium daar geen moeite mee, maar als het enigszins kan, probeert de instelling ook de intrinsieke waarde van de kunst zelf te benadrukken.

“Wij vinden het moeilijk om de muziek zelf als doel los te laten, en daarmee de kwaliteitseisen voor de muziekles”, vertelt Maartje van den Boom-Coppes, senior consulent van het Bureau Onderwijs van Factorium. Dat geldt ook voor de andere kunstdisciplines.

“Wij merken in onze gesprekken met scholen dat zij altijd bezig zijn met de vraag hoe ze hun leerlingen het beste tot ontwikkeling kunnen laten komen. Wij hebben met onze kunstdisciplines hetzelfde oogmerk. Hoe kunnen we de kinderen bijvoorbeeld door muziekonderwijs laten groeien en hen betoveren en inspireren."

"Toen we met basisschool de Lochtenbergh bespraken hoe we onze doelen konden laten samengaan, werden we in contact gebracht met Jack Duerings, hij is senior onderwijsadviseur en opleider bij Fontys Kenniscentrum Taal.”

In het gesprek over kunst- en taalonderwijs dat Maartje van den Boom-Coppes en Jack Duerings vervolgens met elkaar voerden, viel toen het kwartje: de elementen waaruit taalonderwijs is opgebouwd komen overeen met de elementen waaruit kunstonderwijs is opgebouwd (zie tabel 'Taalelementen' hieronder).

De gedachte die in dit gesprek ontstond is dat je met opdrachten op basis van deze elementen kunt insteken op zowel de vaardigheden in de kunstdiscipline als op de taalontwikkeling bij de kinderen.

Dit basisidee is verder uitgewerkt door Jack Duerings en de ‘ontwikkelgroep Cultuureducatie met Kwaliteit’, waar Factorium aan deelneemt. Met als resultaat een aantal zogenoemde kunst-taalroutines. Deze werkvormen, die we hieronder met een voorbeeld toelichten, combineren taalonderwijs met kunstvakonderwijs.

In de kunsttaalroutines wordt het kunstvak niet alleen gebruikt voor het opleuken van de taalles, maar zijn taalontwikkeling en ontwikkeling in de kunstdiscipline op gelijkwaardig niveau het doel van de les. Er zijn kunst-taalroutines voor muziek, dans, drama, beeldend en literatuur.

terug naar lopende tekst hierboven

Kunst-taalroutines

Wat is nu precies een ‘routine’ in dit geval? Routines zijn terugkerende, vaststaande manieren van werken die aanzetten tot spel en communicatie. Een routine bestaat altijd uit een bepaalde activiteit, in het geval van muziek-taalroutines is dat meestal het zingen van liedjes, en binnen deze activiteit is een oefening in taalvaardigheid geïntegreerd.

Het werken met routines stelt geen specifieke eisen aan het aanwezige lesprogramma, maar prikkelt op speelse wijze taal- en kunstvaardigheden.

Er zijn nu kunst-taalroutines voor diverse kunstdisciplines,met fantasierijke namen als “Luie Trui”, “Rap 'n beetje rap”, “Pannenlap en appelflap”, “O plerion, o, plarion”, en “Struikelen over je tong”. Deze worden momenteel via een portal beschikbaar gesteld aan een aantal pilotscholen die ze in de praktijk testen. (zie voetnoot)

Per routine staat vermeld welke activiteit het is, voor welke groep geschikt, hoe lang het duurt, en welke vaardigheden ermee worden geleerd. De routine zelf is kort en duidelijk beschreven en voorzien van voorbeeldmateriaal zoals muziekstukjes en filmpjes. Daarnaast is er een beschrijving van een les waarin de kunst-taalroutine is toegepast, een zogeheten ‘doorkijkje’.

Het is de bedoeling dat een leerkracht zelfstandig kan werken met alle informatie en materialen die beschikbaar zijn via de portal. Deze materialen zijn nog in ontwikkeling, maar na verloop van tijd moeten ze beschikbaar komen voor andere scholen. Hoe het werkt, kan het beste worden toegelicht met een voorbeeld.

sla voorbeeld over 

Voorbeeld: ‘Rap ’n beetje rap’ (spreek uit: 'rep een beetje rap')

De werkwijze van de muziek-taalroutine ‘Rap een beetje rap’ is telkens hetzelfde, achtereenvolgens zijn er deze activiteiten:

2. Vervolgens maakt de klas met de leraar op het bord een mindmap over dat onderwerp.

3. Dan oefenen de leerlingen nadrukkelijker de beat waarop ze hun rap straks gaan maken:

a. ze zeggen op de beat het refrein nog eens op;
b. daarna nog een keer maar dan klappen ze erbij;
c. tot slot klappen ze alleen nog de beat zonder iets erbij te zeggen. Dit is het ritme waar hun eigengemaakte tekst op ‘gerapt’ moet kunnen worden.

4. Vervolgens gaan ze in groepjes werken met als opdracht: bedenk twee regels tekst over het onderwerp op die beat. Ze krijgen heel precies op hoe dat moet: elke zin moet 13 lettergrepen bevatten en de twee zinnen moeten rijmen.

5. N a tien minuten laten de groepjes horen wat ze hebben bedacht.

6. Tot slot rapt de hele klas het refrein afgewisseld door telkens de twee regels van een groepje. De leerkracht begeleidt op het keyboard, of laat de begeleiding meelopen (beschikbaar gemaakt via de portal).

Na afloop vindt er een klassengesprek plaats over de rapteksten die zijn uitgevoerd: Wat is er wél en niet gelukt? Welke teksten waren extra leuk? Waar kunnen we op letten om het de volgende keer nóg beter te doen? De blaadjes met de gemaakte teksten kunnen worden opgehangen op het prikbord in de klas.

‘Rap `n beetje rap’ sluit aan bij de taalelementen 'Taalverhaal', 'Taalklank' en 'Woordenschat' (zie tabel, in de papieren Pyramide op pagina 9). Muzikale doelen zijn het ontwikkelen van begrip voor melodie (zingen in het refrein), en vooral ritme (het aantal lettergrepen in de zinnen en de klemtonen van de woorden).

terug naar voorbeeld

Theoretische basis

Wim Glorius heeft de muziek-taalroutines bedacht. Hij doet er in deze testfase ervaring mee op. Hij ziet: “Het valt heel goed bij de kinderen. En ik heb stellig de indruk dat de scholen ook tevreden zijn. Leraren zien het als een verrijking.”

Ook Jack Duerings ervaart dat routines goed werken: “Leerlingen vinden het zo leuk dat ze er zelf om vragen”, vertelt hij. Voor hem zijn routines niet nieuw, hij werkt als taaldeskundige al vijftien jaar met deze vorm en schreef er in 2011 het boek Op woordenjacht over. Daarin staat hoe woordenschatonderwijs gegeven kan worden met terugkerende, vaststaande manieren van werken, oftewel routines.

De beschreven aanpak lijkt de blauwdruk te zijn voor de taal-kunstroutines die Duerings samen met de ontwikkelgroep Cultuureducatie met Kwaliteit heeft ontworpen. Die aanpak is gebaseerd op drie pijlers:

1. routinematig werken;
2. gebruik maken van visuele ondersteuning;
3. activerende werkvormen vaak coöperatief uitgewerkt.

Een routine hanteren is efficiënt gebruik maken van je onderwijstijd: omdat iedereen precies weet wat hij moet doen, kost de werkvorm – na uiteraard een gewenningsperiode – nauwelijks tijd en kan iedereen zich op de inhoud concentreren.

In de routines wordt gebruik gemaakt van visuele non-verbale hulpmiddelen; daarmee worden meer delen in de hersenen geprikkeld dan wanneer er alleen iets zou worden verteld. Een voorbeeld van zo’n visuele presentatie is een touw. Duerings legt uit hoe dat wordt toegepast in de taal-literatuurroutine:

“We leggen een touw neer en de leraar zegt dat dit de verhaallijn is. Het heeft een begin en een eind. De leerlingen mogen nu bijvoorbeeld foto’s neerleggen langs die lijn, om het verhaal te maken. Boven de lijn leg je sfeerbeelden, onder de lijn personages. Je doet iets concreets en de leerlingen snappen wat het betekent als je zegt ‘breng eens een lijn aan in je verhaal’."

De laatste pijler is gebruik maken van de activerende werkvorm, vaak uitgewerkt als coöperatieve werkvorm. De gedachte daarachter is dat de leerprestaties vooruit gaan als leerlingen actief, bijvoorbeeld in interactie met elkaar de lesstof verwerken; er vindt een diepere verwerking van kennis plaats dan wanneer de lesstof alleen klassikaal wordt aangeboden.

Duerings: “De klassieke didactiek is gebaseerd op voordoen-nadoen. Dat is aan het veranderen. De leerpsychologie van nu gaat veel meer over evalueren en creëren."

"We merken bijvoorbeeld bij het correct leren spellen dat voordoen-nadoen bij losse woorden prima werkt, maar niet als een leerling een verhaal moet schrijven; de spelling is dan vaak onvoldoende. Als we nu een routine hanteren in plaats van voordoen/nadoen, ervaren de kinderen een bredere context en beklijft de kennis beter.”

Het is een duidelijke trend in het onderwijs dat vakken steeds vaker in combinatie en geïntegreerd worden aangeboden, ziet ook Duerings.

“Het gaat uiteindelijk om de totaalbeleving, zodat zoveel mogelijk zintuigen worden geprikkeld tijdens het leren. Het onderwijs in de kunstdisciplines was daar altijd al sterk in. Wil je toekomstbestendig onderwijs geven, dan moet je daar naar kijken. Taal is tenslotte ook cultuur, en voor de motivatie is er geen betere prikkel dan een goede muziekles.”

Voetnoot

(1) Portal: een website waar je kunt inloggen om toegang te krijgen tot applicaties en informatiebronnen. In dit geval gaat het om toegang tot alle benodigde materialen om een kunst-taalroutine toe te passen.

terug naar tekst